खंडोबाचे स्वरूप आणि भक्तीमार्ग:
श्री खंडोबा, महाराष्ट्र आणि कर्नाटकातील लाखो लोकांचे आराध्य दैवत, मनोकामना पूर्ण करणारा आणि नवसास पावणारा देव आहे. खंडोबा हे मल्हारी-मार्तंड या शिवाच्या भैरव अवताराचे रूप असून, त्यांची पूजा मुख्यतः मार्गशीर्ष शुद्ध प्रतिपदा ते मार्गशीर्ष शुद्ध षष्टी या सहा दिवसांच्या कालावधीत केली जाते. मार्गशीर्ष शुद्ध षष्टी म्हणजेच चंपाषष्ठीच्या दिवशी, खंडोबाने मणी-मल्ल नावाच्या दैत्यांचा वध करून लिंगद्वय रूपात प्रगट झाल्याचा उल्लेख आहे.
नवरात्र साजरे करण्याची पद्धत:
खंडोबाचे नवरात्र “सटीचे नवरात्र” म्हणून ओळखले जाते. हे नवरात्र सहा दिवस उपवास, पूजाअर्चा आणि आरतीने साजरे केले जाते. देवासमोर नंदादीप तेवत ठेवतात, आणि रोज विशेष नैवेद्य अर्पण करतात
भंडारा:
खंडोबाच्या उपासनेत भंडारा (हळदीची पूड) अत्यंत महत्त्वाची भूमिका बजावतो. खंडोबाला बेल, दवणा, झेंडूची फुले प्रिय आहेत. पूजा विधीत “तळी भरणे” हा एक महत्त्वाचा सोहळा आहे.
तळी भरण्यासाठी विड्याचे पान, पैसा, सुपारी, भंडारा आणि खोबरे ताम्हनात ठेवले जाते. “येळकोट येळकोट जय मल्हार” या जयघोषासह ताम्हन उचलून आरती केली जाते.
खंडोबाच्या प्रतिमा आणि प्रतीके:
खंडोबाची उपासना विविध प्रतीकांच्या माध्यमातून केली जाते:
लिंग: स्वयंभू किंवा घडीव रूप.
तांदळा: शिळा, टोकाशी निमुळती.
मुखवटे: पितळी किंवा कापडी.
मूर्ती: उभ्या, बैठ्या किंवा घोड्यावर विराजमान.
टाक: सोन्या किंवा चांदीच्या पत्र्यावर बनविलेल्या प्रतिमा.
नैवेद्य आणि प्रसाद:
चंपाषष्ठीच्या दिवशी खंडोबाला पुरणपोळी, वांग्याचे भरीत, बाजरीचे रोडगे, पातीचा कांदा, लसूण, दही व ठोम्बरा (जोंधळे शिजवलेले) यांचा नैवेद्य अर्पण करतात. चातुर्मास वगळता इतर महिन्यांत वांगी नैवेद्यासाठी वापरतात.
विशेष नवस आणि प्रथा:
खंडोबाला नवस बोलणे आणि तो फेडणे या उपासनेचा मुख्य भाग आहे.
सौम्य नवसांत:
- दीपमाळ बांधणे.
- मंदिराचा जीर्णोद्धार करणे.
- पाण्याच्या कावडी घालणे.
- “जागरण” किंवा “गोंधळ” घालणे (वाघ्या-मुरळींच्या गाण्यांसह).
महत्त्वाचे उत्सव आणि दिनविशेष:
- चंपाषष्ठी: मार्गशीर्ष शुद्ध षष्टी.
- चैत्र पौर्णिमा: मार्तंड-भैरव अवतारदिन.श्रावणी पौर्णिमा: मल्हारी व बाणाईचा विवाह.
- माघ पौर्णिमा: म्हाळसेचा जन्मदिवस.
- महाशिवरात्र: शिवाचा भैरव अवतार पूजेसाठी खास.
खंडोबाची स्थाने:
जेजुरी (पुणे)
नळदुर्ग (उस्मानाबाद)
माळेगाव, सातारा
कर्नाटकातील प्रमुख स्थाने:
मैलारपूर (बिदर)
मंगसूल्ली (बेळगाव)
उपासनाकालीन शिस्त:
संपूर्ण उपासनेच्या काळात भक्तांनी मांसाहार, मद्यपान, आणि इतर अनिष्ट कर्मे टाळावी. घरातील वातावरण मंगलमय ठेवावे, आणि नवरात्र काळात आचरण शुद्ध ठेवून कुलाचार पाळावेत.
नवस फेडण्याचा संदेश:
“येळकोट येळकोट जय मल्हार” या घोषणेतून भक्त आपली समृद्धी, अन्नधान्य, आणि सुख-समाधानासाठी देवाकडे प्रार्थना करतात. खंडोबा हा नवस पावणारा देव आहे, त्यामुळे त्यांची भक्ती श्रद्धेने करण्याचा संदेश आहे.
चंपाषष्ठीच्या निमित्ताने खंडोबाची उपासना करून भक्त आपले जीवन मंगलमय आणि समृद्ध करण्याचा प्रयत्न करतात.
निष्कर्ष
चंपाषष्ठी हा फक्त एक सण नसून श्रद्धा, परंपरा आणि सांस्कृतिक वारसा यांचा उत्सव आहे, जो समाजाला एकत्र बांधतो. भगवान खंडोबांच्या पूजेद्वारे भक्तांना अध्यात्मिक समाधान व जीवनातील अडचणींवर मात करण्याची प्रेरणा मिळते, जशी खंडोबांनी मणी व मल्ल या राक्षसांचा पराभव केला.
या सणाच्या वैशिष्ट्यपूर्ण विधी, नैवेद्य अर्पण, आणि खंडोबा पूजेच्या परंपरा महाराष्ट्र आणि कर्नाटकाच्या समृद्ध वारशाचे प्रतीक आहेत, ज्यामुळे शतकांपासून चालत आलेल्या चालीरीती पुढच्या पिढ्यांसाठी जतन होत आहेत.
चंपाषष्ठी २०२४ च्या निमित्ताने, या सणाच्या भक्ती, शिस्त, आणि एकतेच्या शिकवणीचा स्वीकार करूया. “यळकोट यळकोट जय मल्हार” या जयघोषांद्वारे खंडोबा आणि त्यांच्या भक्तांमधील दैवी नात्याची आठवण होते, जी आपल्याला सद्गुणी व कृतज्ञ जीवन जगण्यासाठी प्रेरित करते.
या पवित्र सणाच्या माध्यमातून आपले जीवन आनंद, समृद्धी आणि खंडोबांच्या आशीर्वादांनी परिपूर्ण होवो!
